Τετάρτη 4 Δεκεμβρίου 2013

Ύβρις και Άτη

[…] Η ανάμειξη της ανθρώπινης ευθύνης στην πλοκή του τραγικού μύθου εμφανίζεται ήδη στον Αισχύλο, ο οποίος κατά τα άλλα είναι ο κατ’ εξοχήν εκπρόσωπος της σύγκρουσης ανάμεσα στην ανθρώπινη μοίρα και το θείο. […] Αλλά την αποκορύφωση της ανθρώπινης ευθύνης στην τραγική εμπλοκή του ανθρώπου ο μεγαλοπρεπής Αισχύλος την φιλοτέχνησε στους Πέρσες […]

Με τους Πέρσες ο Αισχύλος εδίδαξε το ανθρώπινο γένος ότι η ηθική τάξη διαταράζεται, όταν ο άνθρωπος φτάσει στην ὓβρι. Και η ύβρις γεννιέται, οσάκις υπερβαίνουμε το μέτρο που δόθηκε από το θεό στη φύση μας. Η υπέρβαση αυτή εμφανίζεται σαν αλαζονεία απέναντι όχι μόνο στους άλλους ανθρώπους αλλά και στον ίδιο το θεό, του οποίου η ουσία και η βούληση εκφράζεται τέλεια ενεργητική – που θα πει απέραντα φιλάνθρωπη αλλά και αδυσώπητα σκληρή – μέσα στους νόμους της φύσης.

Η ύβρις λοιπόν στην οποία περιέπεσε ο Ξέρξης εκδηλώνεται τη στιγμή που αξιώνει να του υποταχθούν τα φυσικά στοιχεία. […] Ο Ελλήσποντος όφειλε να μην τρικυμίσει τα νερά του, που κατέστρεψαν τις γέφυρες της διακομιδής του στρατού. Ο Ξέρξης διατάζει να μαστιγώσουν τη θάλασσα, και να ρίξουν στα νερά της τις χειροπέδες. Γι’ αυτό η αποκατάσταση της ανθρώπινης ύβρης από τη θεία τάξη θα πραγματοποιηθεί εκεί που συντελέστηκε το έγκλημα. Στα νερά μιας άλλης θάλασσας: στη Σαλαμίνα (Πέρσαι 447: «νῆσός τις ἔστι πρόσθε Σαλαμῖνος τόπων»).

Η βαθύτερη σύσταση αυτής της ηθικής διαδικασίας είναι ότι η αφθονία και ο πλούτος οδηγούν τον άνθρωπο στην ύβρι, που εκφράζεται με τον κομπασμό και την τύφλωση. Ἄτη είναι ο περίφημος όρος της ελληνικής τραγωδίας.

Η άτη γεννά την υπερβολή και την αμετρία. Την άκοσμη δηλαδή και την αλογάριαστη συμπεριφορά της αδικίας, που κάποτε θα πληρωθεί με τον πιο παραδειγματικό κολασμό (Πέρσαι 821-22):

«γιατί η ύβρις που περίσσεψε έθρεψε το στόχο της άτης
απ’ όπου θα θεριστούν οι θυμωνιές του μεγάλου θρήνου»

Σ’ αυτή την πρωτόγονα απλή αλλά την αξεδιάλυτα περίπλοκη διαδικασία της ηθικής αγρυπνεί, εποπτεύει και ενσκήπτει καίρια ο θεός σαν καταλύτης διαιτητής, που κάθε φορά ισιώνει σκληρά το στραβό (Πέρσαι 827-28):

«Και πια επεμβαίνει ο Δίας τιμωρός στους υπερφίαλους
συλλογισμούς των ανθρώπων, ο σκληρός διευθυντής»

Μετά τους Πέρσες τόσο ο Αισχύλος όσο και οι δύο ακόλουθοί του το υπερβατικό θέμα της σύγκρουσης της ανθρώπινης μοίρας προς το θείο θα βρουν τρόπο να το μετριάσουν, κατά την έννοια ότι θα το αναμείξουν πλέον – όπως περίπου οι Έλληνες αναμείγνυαν τον άκρατο οίνο με το νερό – με το μερίδιο της ευθύνης του ανθρώπου στα συντελούμενα. Έτσι οι μύθοι των τραγωδιών θα γίνουν περισσότερο ανθρώπινοι και η ερμηνευτική τους επεξεργασία θα στραφεί προς την περιοχή της ηθικής με περισσότερο ξεκαθαρισμένο τρόπο.

Αυτή την καινοτομία οι σύγχρονοι ερευνητές την διατυπώνουν ως εξής. Ο Αισχύλος, χωρίς να το πετύχει, προσπάθησε να λύσει το πρόβλημα της σύγκρουσης του ανθρώπου προς το θεό και της άτης. Ο Σοφοκλής εγκαταλείπει το πρόβλημα, γιατί την άτη τη θεωρεί δεδομένη. Και ο Ευριπίδης, περισσότερο αναλυτικός και ψυχογράφος, αντικρίζει τα πράγματα κάτω από την προβληματική και το πνεύμα της εποχής του.

Έτσι η ευθύνη αναγνωρίζεται στη συμπεριφορά τόσο του Κρέοντα όσο και της Αντιγόνης στο γνωστό θέμα του Σοφοκλή. Γιατί και οι δύο υποστηρίζουν το δίκιο τους, με μια τυφλή πεποίθηση, που την επιτείνει η αγέρωχη γλώσσα τους […] Οι στίχοι του σύγχρονου ποιητή[1] φαίνονται να φρονηματίζονται  από αυτή την υπερβολή:

«Όχι δεν είμαστε ταγμένοι για να πούμε
που είναι το δίκιο. Το δικό μας χρέος
είναι να βρούμε το μικρότερο κακό»

Κατά τον ίδιο τρόπο εκμαιεύεται έμμεσα η ευθύνη στην πράξη όλων σχεδόν των τραγικών ηρώων. Τα φανερό δίκιο του Αίαντα λ.χ. τραυματίζεται τόσο από την άκαμπτη επιμονή στη διεκδίκηση του, ώστε αναγκάζει την Αθηνά, προτού ο ίδιος εγκρατής τον εαυτό του οδηγηθεί στην αυτοκτονία, να του βλάψει τις φρένες.

Το τρυφερό πάθος της Μήδειας για τον άνδρα της θα μεταβληθεί στην ειδεχθέστερη κακουργία. Ακόμη και η παρθενική αγνότητα του έφηβου Ιππόλυτου καταντά να γίνει τόσο υπέρογκη, ώστε να προκαλεί τη θεϊκή ανοχή της Αφροδίτης και να κινήσει καταστροφικά την οργή της.

Απέναντι σ’ αυτό το μαινόμενο περιβάλλον της άτης και της ύβρης η αττική τραγωδία θα στήσει το αιώνιο και πάγκαλο άγαλμα της Δίκης [...]

Νικολίτσα Δ. Γεωργοπούλου, Η έννοια του θείου στην κλασική Ελλάδα

(Θυμέλη, 1996, σελ. 160-163)






[1] Γ. Σεφέρης, Ποιήματα, εκδ. Ίκαρος 1979, σ. 266)

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου