Ελευθερία

Όπως και η «δημοκρατία», η «ελευθερία» είναι μια λέξη που έχει χρησιμοποιηθεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Σε πολιτικό πλαίσιο, δύο έννοιες ελευθερίας υπάρχουν: η αρνητική και η θετική. Τις προσδιόρισε και τις ανέλυσε ο Ησαΐας Μπέρλιν [Isaiah Berlin] στο φημισμένο άρθρο του «Οι δύο έννοιες της ελευθερίας».

Αρνητική ελευθερία

Η ελευθερία θα μπορούσε να οριστεί ως απουσία καταναγκασμού. Καταναγκασμός σημαίνει ότι κάποιος άλλος σου επιβάλλει ν' ακολουθήσεις μια συγκεκριμένη συμπεριφορά ή σου επιβάλλει να πάψεις ν' ακολουθείς μια συγκεκριμένη συμπεριφορά. Αν δεν υπάρχει καταναγκασμός από κανέναν, τότε είσαι ελεύθερος, κατά την αρνητική έννοια της ελευθερίας.

Αν κάποιος σ' έχει κλείσει στη φυλακή και σε κρατάει εκεί με τη βία, τότε δεν είσαι ελεύθερος.

Επίσης δεν είσαι ελεύθερος όταν θέλεις να βγεις από τη χώρα, αλλά σου έχει κατασχεθεί το διαβατήριο. Ούτε όταν θέλεις να ζήσεις διατηρώντας ανοιχτά μια ομοφυλοφιλική σχέση, αλλά θα διωχθείς ποινικά αν το κάνεις.

Η αρνητική ελευθερία είναι ελευθερία από εμπόδια ή περιορισμούς. Αν δεν σε εμποδίζει κανείς ενεργά να κάνεις κάτι, τότε μ' αυτή την έννοια είσαι ελεύθερος.

Οι περισσότερες κυβερνήσεις περιορίζουν μέχρις ενός σημείου την ελευθερία των ατόμων, συνήθως προβάλλοντας ως δικαιολογία την ανάγκη να προστατέψουν όλα τα μέλη της κοινωνίας.

Αν όλοι είχαν απόλυτη ελευθερία να κάνουν οτιδήποτε θέλουν, τότε μάλλον θα ευημερούσαν οι πιο δυνατοί και οι πιο αδίστακτοι εις βάρος των αδυνάτων. Πολλοί φιλελεύθεροι πολιτικοί φιλόσοφοι ωστόσο πιστεύουν ότι θα πρέπει να υπάρχει ένα είδος ατομικής ελευθερίας ιερό και απαραβίαστο, που, εφόσον δεν βλάπτεται κάποιος τρίτος, να μην αφορά καθόλου την κυβέρνηση.

Στο δοκίμιό του Για την ελευθερία [On Liberty], για παράδειγμα, ο Τζον Στιούαρτ Μιλλ υποστηρίζει με σθένος ότι ο κάθε άνθρωπος θα έπρεπε να έχει το δικαίωμα να «πειραματιστεί με τη ζωή του» απαλλαγμένος από κρατικές παρεμβάσεις, εφόσον δεν βλάπτει κανέναν άλλον με τις πράξεις του.

Κριτική της αρνητικής ελευθερίας

Τι θεωρείται επιζήμιο;

Πρακτικά μπορεί να παρουσιαστούν δυσκολίες στην προσπάθεια να καθοριστεί τι θεωρείται βλαβερό για τους άλλους. Περιλαμβάνει, για παράδειγμα, το να πληγώνεις τα αισθήματα του άλλου; Αν το περιλαμβάνει, τότε θα πρέπει να αποκλείσουμε ένα σωρό «πειραματισμούς με τη ζωή», εφόσον θίγεται ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων. Για παράδειγμα, ένας σεμνότυφος γείτονας θα μπορούσε να θιγεί μαθαίνοντας ότι το ζευγάρι των γυμνιστών γειτόνων του δεν φοράει ποτέ ρούχα. Όπως θα μπορούσαν να θιχτούν οι γυμνιστές μαθαίνοντας ότι τόσοι πολλοί άνθρωποι κυκλοφορούν ντυμένοι. Και ο γυμνιστής και ο γείτονάς του μπορεί να θεωρήσουν επιζήμιο τον τρόπο ζωής των άλλων ανθρώπων. Ο Μιλλ υποστηρίζει ότι η προσβολή δεν θα έπρεπε να θεωρείται σοβαρή βλάβη, αλλά ο διαχωρισμός ανάμεσα στην προσβολή και στη σοβαρή βλάβη δεν είναι πάντοτε εύκολος. Πολλοί άνθρωποι, για παράδειγμα, θεωρούν ότι η βλασφημία κατά της θρησκείας τους είναι πολύ πιο επιζήμια γι' αυτούς από τη σωματική βλάβη. Πώς μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι έχουν άδικο;

Θετική ελευθερία

Ορισμένοι φιλόσοφοι κατακρίνουν την άποψη ότι η ελευθερία που θα πρέπει να πασχίζουμε ν' αυξήσουμε είναι η αρνητική. Υποστηρίζουν ότι η θετική ελευθερία είναι πολύ σημαντικότερη ως πολιτικός στόχος. Θετική ελευθερία είναι η ελευθερία να ελέγχεις απόλυτα τη ζωή σου. Ελεύθερος, κατά τη θετική έννοια, είσαι όταν ελέγχεις δραστικά και απόλυτα τη ζωή σου και, όταν δεν το κάνεις, δεν είσαι ελεύθερος, ακόμα και αν δεν έχεις κανέναν πραγματικό περιορισμό. Οι περισσότεροι υποστηρικτές της θετικής έννοιας της ελευθερίας πιστεύουν ότι πραγματική ελευθερία σημαίνει ένα είδος αυτοπραγμάτωσης μέσα από το οποίο τα άτομα κάνουν τις προσωπικές επιλογές τους για τη ζωή.

Για παράδειγμα, αν κάποιος είναι αλκοολικός και οδηγείται, γνωρίζοντας ότι δεν είναι σωστό, να ξοδέψει όλα τα χρήματά του μεθοκοπώντας, αυτό σημαίνει ότι ζει ελεύθερος; Διαισθητικά και μόνο φαίνεται απίθανο, ιδιαίτερα αν στις νηφάλιες στιγμές του ο αλκοολικός μετανιώνει γι' αυτές τις κραιπάλες. Μάλλον θα τείναμε να θεωρήσουμε ότι ο αλκοολικός κυριαρχείται από το ποτό και ότι είναι σκλάβος της παρόρμησής του. Παρά την έλλειψη περιορισμών, ο αλκοολικός δεν είναι πραγματικά ελεύθερος, με τη θετική έννοια.

Ακόμα κι ένας υπέρμαχος της αρνητικής ελευθερίας θα μπορούσε να υποστηρίξει  ότι οι αλκοολικοί, όπως τα παιδιά, πρέπει να υποστούν κάποιους καταναγκασμούς, δεδομένου ότι δεν είναι απόλυτα υπεύθυνοι για τις πράξεις τους. Αν όμως κάποιος παίρνει συστηματικά ανόητες αποφάσεις στη ζωή του, χαραμίσει όλα του τα ταλέντα και ούτω καθεξής, τότε, σύμφωνα με τις αρχές του Μιλλ, έχουμε το δικαίωμα να του μιλήσουμε λογικά, αλλά δεν έχουμε ποτέ το δικαίωμα να τον εξαναγκάσουμε ν' ακολουθήσει μια καλύτερη ζωή. Ένας τέτοιος καταναγκασμός θα σήμαινε περιορισμό της αρνητικής ελευθερίας του. Αυτοί που υποστηρίζουν την αρχή της θετικής ελευθερίας μπορεί να ισχυριστούν ότι ένας τέτοιος άνθρωπος δεν είναι πραγματικά ελεύθερος ώσπου να συνειδητοποιήσει το δυναμικό που κρύβει μέσα του και να ξεπεράσει την τάση του να κάνει τρέλες. Αυτό απέχει ελάχιστα από τον ισχυρισμό ότι ο καταναγκασμός αποτελεί το δρόμο που οδηγεί στην πραγματική ελευθερία.

Ο Ησαΐας Μπέρλιν ισχυρίζεται ότι η θετική έννοια της ελευθερίας μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως πρόσχημα για να επιτρέψει κάθε είδους άδικο καταναγκασμό. Οι κρατικοί παράγοντες μπορεί να δικαιολογήσουν την επιβολή συγκεκριμένων τρόπων συμπεριφοράς με το δικαιολογητικό ότι βοηθούν στην επέκταση της ελευθερίας των ανθρώπων. Επισημαίνει μάλιστα ότι τέτοιου είδους κατάχρηση της θετικής έννοιας της ελευθερίας έχει συχνά γίνει στην πορεία της ιστορίας. Όχι γιατί υπάρχει κάποιο εγγενές πρόβλημα στην έννοια της θετικής ελευθερίας, αλλά, απλώς και μόνο, επειδή τα ιστορικά δεδομένα έχουν αποδείξει ότι, όταν γίνεται κακή χρήση της ελευθερίας, μετατρέπεται σε επικίνδυνο όπλο.

Nigel Warburton, Φιλοσοφία: τα βασικά ζητήματα

(Εκδόσεις Περίπλους, 1999, σελ. 123-127)